อวสาน ปลาแดก
แม่มูน หรือ แม่น้ำมูน คือเส้นเลือดหลักที่หล่อเลี้ยงผู้คนในเขตอีสานตอนล่างมาช้านาน คนอีสานเรียกแม่น้ำ มูน ที่มาจากคำว่ามูนมังสังขยา คือ มรดกที่ตกทอดจากบรรพบุรุษ
สิ่งที่สำคัญที่สุดที่เอื้อต่อการดำรงชีวิตของคนอีสานตอนล่างก็คือ ปลา ซึ่งไม่เพียงแต่ชาวปากมูนเท่านั้นที่พึ่งพาปลาจากแม่น้ำมูน แต่รวมถึงชุมชนลุ่มน้ำมูนตลอดสายน้ำนับแต่โคราชลงไป ชุมชนริมแม่น้ำชี และห้วยสาขา แม้แต่คนบ้านโคกซึ่งทำนาเป็นหลักและตั้งชุมชนห่างไกลน้ำชี-น้ำมูนก็ต้องพึ่งพาปลาจากแม่น้ำมูนไม่ทางใดก็ทางหนึ่ง เช่น เดินทางลงมาเป็นกลุ่มเพื่อจับปลายามหน้าน้ำลด (หากใครต้องการทราบว่าคนบ้านโคกพึ่งพาแม่น้ำมูนอย่างไร สามารถหาอ่านได้จากงานเขียนเรื่องลูกอีสานและงานวิจัยไทบ้านกรณีปากมูน)
ผลผลิตปลาจากแม่น้ำมูนที่มีอยู่คู่คนอีสานมาแต่บรรพชนก็คือ ปลาแดก และ ปลาส้ม และปลาแดกปลาส้มนี่เองที่เป็นรากฐานทางวัฒนธรรมของคนอีสาน
หากมองทั้งลุ่มน้ำ ชุมชนอีสานไม่ได้มีเพียงการทำนาเท่านั้น แต่ประกอบด้วยคนหาปลา (ริมมูนและแม่น้ำหรือห้วยสาขา) คนทำนา รวมไปถึงคนทำเกลือ กลุ่มคนเหล่านี้จะแลกเปลี่ยนผลผลิตกันในหลายรูปแบบ ซึ่งรวมถึงการแลกเปลี่ยนระหว่างข้าวกับปลา ปลากับเกลือ เกลือกับข้าว ทั้งการแลกเปลี่ยนโดยตรง และผ่านพ่อค้าคนกลาง
ในอดีตไม่นานมานี้ (ก่อนหน้าแค่มีเขื่อนปากมูลหรือประมาณ ๑๐ ปีที่ผ่านมา) ชุมชนริมมูนแต่ละชุมชนแถบปากมูนที่ประกอบอาชีพจากการหาปลาเป็นหลักจะมีการสร้างศาลากลางบ้านไว้สำหรับต้อนรับคนบ้านโคก ที่นำข้าวบรรทุกเกวียนมาแล้วกับปลาทั้งปลาสดและปลาแดกปลาส้ม มากันปีละ ๒ ครั้ง คือ เดือนอ้ายกับเดือนหก (ลาว) คนหาปลาจึงมีข้าวกิน และคนทำนาก็มีปลากิน
วัฒนธรรมการแลกเปลี่ยนระหว่างข้าวกับปลานี้ชาวปากมูนเรียกว่า วัฒนธรรมข้าวแลกปลา-ปลาแลกข้าว
คนทำนาบ้านโคก รู้ดีว่า อาหารรสแซบที่กินแล้วมีแรงก็คือปลาจากแม่น้ำมูน
ไม่เพียงแต่การแลกเปลี่ยนในระดับชุมชนเท่านั้นที่ทำให้ปลากระจายไปหล่อเลี้ยงคนจำนวนมาก แต่การกระจายของปลายังมาจาก ของฝากแนวต้อน ภายในระบบความสัมพันธ์แบบ ฮักแพง-เสี่ยวเหยเกยฮัก ในยามจับปลาได้หรือยามมีปลาแดกมาก คนในชุมชนหาปลาก็มักจะนำปลาหรือปลาแดกปลาส้มไปฝากเสี่ยวที่เป็นคนบ้านโคก
ยิ่งไปกว่านั้น ปลายังเป็นปัจจัยสำคัญในงานบุญประเพณีอีกด้วย เป้าหมายของการจับปลาจึงไม่ได้เป็นแค่จับแล้วขายหรืออีกความหมายหนึ่งคือเป็นแค่เรื่องทางเศรษฐกิจล้วนๆ เท่านั้น แต่ยังเกี่ยวโยงทั้งทางสังคมและวัฒนธรรม
เมื่อมีการสร้างเขื่อนปากมูลและเขื่อนอื่นๆ ในโครงการผันน้ำโขง-ชี-มูลขวางกั้นแม่น้ำมูนและแม่น้ำสาขาโดยไม่ได้มีการประเมินผลกระทบสิ่งแวดล้อมโดยเฉพาะประเด็นผลกระทบต่อพันธุ์ปลาและคนหาปลา นับว่าเป็นการริบเอาทรัพยากรทั้งแม่น้ำมูนและสาขาไปจากชุมชนอีสานครั้งใหญ่
หากกล่าวอย่างถึงที่สุดแล้ว การสร้างเขื่อนเท่ากับเป็นการทำลายรากฐานของวัฒนธรรมปลาแดก
ทำไมถึงกล่าวเช่นนั้น?
นั่นก็เพราะว่า เขื่อนได้ทำลายพันธุ์ปลาที่หลากหลายในแม่น้ำมูนจนสิ้น |
